Μιχαήλ

I

(εβρ. Μικαέλ = τις ως ο Θεός;). Όνομα με το οποίο αναφέρεται στην Παλαιά Διαθήκη ο άγγελος φύλακας του Ισραήλ. Αναφέρεται επίσης στην Καινή Διαθήκη και στα απόκρυφα κείμενα. Η λατρεία του στη χριστιανική Εκκλησία (Αρχάγγελος Μιχαήλ) είναι αρκετά παλιά. Αναφέρονται σ’ αυτόν πολυάριθμοι θρύλοι, ιδίως στη Δύση, όπως η εμφάνισή του στο όρος Γάργανον (Ιταλία), στο μαυσωλείο του Αδριανού στη Ρώμη (που γι’ αυτό ονομάστηκε Φρούριο Σαντ’ Άντζελο = Αγίου Αγγέλου), στη Νορμανδία (Γαλλία) κ.ά. Η εικονογραφία τον απεικονίζει ως Ρωμαίο στρατιώτη με πύρινο σπαθί ή κοντάρι, σαν φύλακα του Παραδείσου, αρχηγό των ουράνιων στρατιών, ζυγιστή των ψυχών κατά την Ημέρα της κρίσης, νικητή του δράκοντα (Σατανά), σύμφωνα με την αφήγηση της Αποκάλυψης (ιβ’ 7-10). Μαζί με τον αρχάγγελο Γαβριήλ ονομάζονται Ταξιάρχες - ως αρχηγοί των επουράνιων ταγμάτων - και εορτάζονται από την Ορθόδοξη Εκκλησία στις 8 Νοεμβρίου.

O αρχάγγελος Μιχαήλ, σε μικρογραφία που χρονολογείται γύρω στο έτος 1000 (Βιβλιοθήκη του Βατικανού, Ρώμη).

II

Όνομα αγίων της Ανατ. Ορθόδοξης Εκκλησίας.

1. Ο οσιομάρτυς. Ήταν ηγούμενος της Μονής Ζώβης στην εποχή του Κωνσταντίνου ΣΤ (780-797). Αιχμαλωτίστηκε από τον Τούρκο ηγεμόνα Αλήμ, όταν ο τελευταίος είχε εκστρατεύσει κατά της Σεβαστούπολης και αποκεφαλίστηκε μαζί με άλλους 36 μοναχούς Η μνήμη του τιμάται την 1η Οκτωβρίου.

2. Επίσκοπος Συνάδων. Αγωνίστηκε εναντίον των εικονομάχων, γι’ αυτό και εξορίστηκε από τον Λέοντα E’. Πέθανε στην εξορία το 820. Η μνήμη του τιμάται την 23η Μαΐου.

3. Ο Χωνιάτης, αρχιεπίσκοπος Αθηνών. Η μνήμη του τιμάται την 4η Ιουλίου.

4. Ο Σύγκελλος. Ήταν ένας από τους καλύτερους θεολόγους της εποχής του (761-846). Καταγόταν από την Παλαιστίνη. Όταν τελείωσε τις σπουδές του έγινε μοναχός στη μονή του Αγίου Σάββα στα Ιεροσόλυμα, όπου και διετέλεσε δάσκαλος των αδελφών Θεόδωρου και Θεοφάνη των Γραπτών. Αργότερα έγινε σύγκελος και σύμβουλος του τότε πατριάρχη Ιεροσολύμων και στάλθηκε πρώτα στη Ρώμη για εκκλησιαστικές υποθέσεις και έπειτα στην Κωνσταντινούπολη για να ελέγξει τον εικονομάχο Λέοντα E’ τον Αρμένιο (813-820), από τον οποίο όμως φυλακίστηκε. Όταν έγινε αυτοκράτορας ο Μιχαήλ B’ ο Τραυλός (820-829), αποφυλακίστηκε. Δεν δέχτηκε να αναδειχτεί πατριάρχης και, όταν πέθανε, τον έθαψαν κοντά στον τάφο του Θεόδωρου του Γραπτού. Η μνήμη του τιμάται τη 18η Δεκεμβρίου.

5. Ο Μαυροειδής, ο νεομάρτυς. Μαρτύρησε με αποκεφαλισμό από τους Τούρκους. Η μνήμη του τιμάται τη 17η Φεβρουαρίου.

6. Ο Μαυρουδής, ο νεομάρτυς. Καταγόταν από τη Γρανίτσα της Ευρυτανίας. Μαρτύρησε στη Θεσσαλονίκη με αποκεφαλισμό (1544). Υπάρχει εκδοχή ότι είναι το ίδιο πρόσωπο με τον προηγούμενο. Η μνήμη του τιμάται τη 10η Μαρτίου.

7. Ο Αθηναίος, ο νεομάρτυς. Αποκεφαλίστηκε από τους Τούρκους (1770). Η μνήμη του τιμάται την 30ή Ιουνίου.

8. Ο Βουρλιώτης, ο νεομάρτυς. Καταγόταν από τα Βουρλά της Μ. Ασίας και μαρτύρησε στη Σμύρνη (1772), με αποκεφαλισμό, από τους Τούρκους. Η μνήμη του τιμάται τη 16η Απριλίου.

9. Ονομαστός ασκητής. Η μνήμη του τιμάται την 1η Μαΐου.

10. Ο Μαλείνος. Ήταν ασκητής στο όρος Κυμινά και διετέλεσε δάσκαλος του Αθανάσιου του Αθωνίτη. Η μνήμη του τιμάται τη 12η Ιουλίου.

11. Μοναχός στη μονή του Αγίου Σάββα στα Ιεροσόλυμα. Η μνήμη του τιμάται τη 19η Ιουλίου.

III

Όνομα τεσσάρων πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως.

1. Μ. Α’ ο Κηρουλάριος (11ος αι.). Είναι γνωστός στην ιστορία επειδή στις μέρες του έγινε το σχίσμα Ανατολικής και Δυτικής εκκλησίας. Ήδη από την εποχή του πατριάρχη Φώτιου, οι σχέσεις των δύο Εκκλησιών ήταν ψυχρές, αν και ακόμα υπήρχε κάποια συνεργασία σε ορισμένα ζητήματα. Αλλά η Δυτική Εκκλησία, από τον πάπα Νικόλαο και μετά, άρχισε να προωθεί μονοκρατορικές αντιλήψεις. Οι καινοτομίες αυτές προκάλεσαν αντίδραση στην Ανατολή, οπότε ο M., μόλις ανέβηκε στον πατριαρχικό θρόνο (1043), αναγκάστηκε να διακόψει τις σχέσεις με τους Δυτικούς που βρίσκονταν στην Κωνσταντινούπολη και να στείλει επιστολή στον επίσκοπο Τρανών στην Απουλκία, όπου καυτηριάζει τη στάση του. Η επιστολή αυτή έπεσε στα χέρια κάποιου φιλόδοξου απεσταλμένου του πάπα, που λεγόταν Ουμβέρτος, ο οποίος μετέφρασε την επιστολή και την έστειλε στον πάπα Λέοντα. Ο πάπας, αντί να ανασκευάσει τα όσα του καταμαρτυρούσε ο πατριάρχης, απάντησε στην Κωνσταντινούπολη με απότομο και υβριστικό τόνο. Ο Μ. ανταπάντησε με ήπιο τρόπο, ο δε αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο Μονομάχος, επειδή είχε την ανάγκη του πάπα για την εξασφάλιση των κτήσεων της Κάτω Ιταλίας από τους Νορμανδούς, ζήτησε από τον πάπα την αποστολή πρεσβείας για να συζητήσει μαζί του το θέμα. Ο Λέων έστειλε τότε τον Ουμβέρτο με επιστολή του προς τον αυτοκράτορα και τον πατριάρχη, στην οποία κατηγορούσε τον Μ. ότι, χρησιμοποιώντας τον τίτλο του Οικουμενικού, προσπαθούσε να υποτάξει τα πατριαρχεία της Αλεξάνδρειας και της Αντιόχειας. Ο πατριάρχης απαξίωσε κάθε επικοινωνία με τον Ουμβέρτο, σε αντίθεση με τον αυτοκράτορα ο οποίος, ελπίζοντας πάντοτε στη βοήθεια του πάπα, περιποιόταν τον Ουμβέρτο και μάλιστα ανάγκασε τον μοναχό Νικήτα Στηθάτο να κάψει την κατά των Λατίνων γραφή του. Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Ουμβέρτος πήγε στην Αγία Σοφία και κατέθεσε στην Αγία Τράπεζα αφορισμό εναντίον του πατριάρχη και της Ανατολικής εκκλησίας (1054). Μόλις ο Μ. έμαθε το διάβημα αυτό του Ουμβέρτου, συγκάλεσε Σύνοδο η οποία απαίτησε από τον αυτοκράτορα να αποπέμψει τους τοποτηρητές της Ρώμης. Ο αυτοκράτορας όμως αρνήθηκε να πάρει θέση στη διένεξη και τότε η Σύνοδος συνέταξε κείμενο στο οποίο αφόριζε τους Δυτικούς. Έτσι πραγματοποιήθηκε το σχίσμα.

2. Μ. Β’ ο Κουρκούας ή Οξείτης (12ος αι.). Ήταν μοναχός σε ένα μικρό νησί, την Οξεία, κοντά στα Πριγκιπονήσια. Τον εξέλεξαν πατριάρχη (1143-1146) για τη μόρφωσή του. Αλλά επειδή την εποχή εκείνη συγκλόνιζαν την Εκκλησία έριδες και ο νέος πατριάρχης αδυνατούσε να τις εξαλείψει, παραιτήθηκε και αποσύρθηκε και πάλι στην Οξεία όπου μόνασε έως τον θάνατό του.

3. Μ. Γ’ ο Αγχιάλου (12ος αι.). Ήταν αρχικά σακελλάριος της Μεγάλης Εκκλησίας και έγινε πατριάρχης από το 1169 έως το 1177. Ο Μ. Γ’ ήταν λόγιος γι’ αυτό και ονομάστηκε και «ύπατος των φιλοσόφων» Ως πατριάρχης κατάργησε το έθιμο του Κλήδονα και ματαίωσε τα σχέδια για την ένωση των δύο Εκκλησιών.

4. Μ. Δ’ ο Αυτωρειανός (12ος-13ος αι.). Έγινε πατριάρχης την εποχή που η Κωνσταντινούπολη είχε κυριευτεί από τους Φράγκους. Έμεινε στον πατριαρχικό θρόνο από το 1206 έως το 1213, έτος που πέθανε. Ο Μ. Δ’ έστεψε αυτοκράτορα τον Θεόδωρο Λάσκαρι.

IV

Όνομα διαφόρων κληρικών και λογίων.

1. Μ. ο Ιταλικός (12oς αι.). Το 1142 χειροτονήθηκε επίσκοπος. Έγραψε κείμενα σε μορφή διαλόγων.

2. Μ. Πανάρετος. Βυζαντινός χρονογράφος του 12ου αι. Έγραψε χρονικό για τους Κομνηνούς της Τραπεζούντας, που πρωτοεκδόθηκε το 1958 στην Αθήνα από τον Ο. Λαμψίδη.

3. Μ. Αναστάσιος (18ος αι.). Λόγιος του από τη Φιλιππούπολη. Έμενε στη Μόσχα και έγραψε γραμματική της ρωσικής γλώσσας και τη μελέτη Νύκτα και ημέρα Ρωσίας.

V

(Στάικος, Αθήνα 1946 –). Μητροπολίτης Αυστρίας (1991-) και Έξαρχος Ουγγαρίας και Μεσευρώπης. Σπούδασε στη Θεολογική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, της οποίας και αναγορεύτηκε διδάκτορας. Το 1977 χειροτονήθηκε διάκονος και πρεσβύτερος. Υπηρέτησε ως εφημέριος στη Βιέννη και ως Πρωτοσύγκελλος της Ι. Μητρόπολης Αυστρίας και διατέλεσε διευθυντής της Ελληνικής Εθνικής Σχολής Βιέννης. Είναι λέκτορας της Φιλοσοφικής και της Ευαγγελικής Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Βιέννης. Το 1985 εξελέγη από τον Πατριαρχικό Θρόνο Επίσκοπος Χριστουπόλεως και το 1991 Μητροπολίτης Αυστρίας (έδρα Βιέννη), όπου έχει αναπτύξει σημαντική πνευματική, κοινωνική και φιλανθρωπική δράση. Προεδρεύει του Ιδρύματος «Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη», ενώ στη δικαιοδοσία του υπάγεται και η Ορθόδοξη Εξαρχία της Ουγγαρίας.

VI

Όνομα εννέα Βυζαντινών αυτοκρατόρων.

1. Μ. Α’, ο Ραγκαβέ (811-813). Διαδέχτηκε τον Νικηφόρο A’, που σκοτώθηκε στον άτυχο πόλεμο με τους Βουλγάρους (811). Αδύνατη προσωπικότητα και χωρίς στρατιωτικές ικανότητες, ο Μ. ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας σε στιγμή ιδιαίτερα κρίσιμη, εξαιτίας του βουλγαρικού πολέμου. Με την ανάρρηση του στον θρόνο εγκαινίασε νέα οικονομική πολιτική· σε αντίθεση προς τα αυστηρά οικονομικά μέτρα του Νικηφόρου, μοίραζε χρήματα με γενναιοδωρία που έφτανε τη σπατάλη, αλλά που του εξασφάλισε μεγαλύτερη δημοτικότητα. Εικονόφιλος, επανέφερε από την εξορία τον Θεόδωρο Στουδίτη, ο οποίος έγινε ισχυρότατος και ασκούσε επιρροή στον Μ. ακόμα και στην εξωτερική του πολιτική. Η δύσκολη εξωτερική κατάσταση επηρέασε τη στάση του απέναντι στον Κάρολο τον Μέγα, που ήδη επί Νικηφόρου είχε ζητήσει την αναγνώριση από το Βυζάντιο του αυτοκρατορικού τίτλου. Με αντάλλαγμα την επιστροφή της Βενετίας και πόλεων της δαλματικής ακτής που είχαν καταληφθεί από τους Φράγκους, ο Μ. αναγνώρισε τον τίτλο του αυτοκράτορα στον Κάρολο· είναι όμως χαρακτηριστικό, πως από τότε ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου έφερε πάντα τον τίτλο του αυτοκράτορα των Ρωμαίων - πράγμα που δεν συνέβαινε στο παρελθόν - για να τονιστεί η διαφορά με τον Φράγκο αυτοκράτορα, που έφερε απλώς τον αυτοκρατορικό τίτλο. Παραμένει ωστόσο σταθμός για τη μεσαιωνική ιστορία η επανεμφάνιση στη Δύση και η αναγνώριση από την Ανατολή του αυτοκρατορικού θεσμού.

Το μεγάλο πρόβλημα που είχε να αντιμετωπίσει ο Μ. μετά την ανάρρησή του είναι το βουλγαρικό. Οι επιθέσεις του Κρούμου μετά την ήττα του Νικηφόρου έγιναν ισχυρότερες και πολλές πόλεις εγκαταλείφθηκαν από τους κατοίκους τους εμπρός στην επιθετική ορμή των Βουλγάρων. Ο Μ. εκστράτευσε χωρίς επιτυχία εναντίον του Κρούμου, ο οποίος κατέλαβε τη Δεβελτό και πρότεινε ειρήνη με βαρείς όρους. Οι σύμβουλοι του αυτοκράτορα και ιδιαίτερα ο Θεόδωρος Στουδίτης τον έπεισαν να συνεχίσει τον πόλεμο. Ανίσχυρος να επιβληθεί στον στρατό, ο Μ. συνέχισε τον αγώνα που κατέληξε στην τελική νίκη του Κρούμου ύστερα από την κατάληψη της οχυρής πόλης Μεσημβρίας (812) και τη μεγάλη του νίκη στη Βερσινικία (813) κοντά στην Αδριανούπολη, όπου τα στρατεύματα της Ανατολής, με αρχηγό τον Λέοντα τον Αρμένιο, αρνήθηκαν να ακολουθήσουν τον αυτοκράτορα. Η φοβερή ήττα του Μ. τον ανάγκασε να παραιτηθεί και να αποσυρθεί σε μοναστήρι, ενώ στον θρόνο τον διαδέχτηκε ο Λέων ο Αρμένιος.

2. Μ. Β’, ο Τραυλός (820 - 829). Από το Αμόριο της Φρυγίας, κατέλαβε τον θρόνο ύστερα από φοβερή συνωμοσία εναντίον του Λέοντα E’, εγκαινιάζοντας την «εξ Αμορίου δυναστεία». Τραχύς και αμόρφωτος στρατιωτικός, ο Μ. ήταν δραστήριος και έδειξε μετριοπάθεια στη θρησκευτική πολιτική. Επανέφερε τον Θεόδωρο Στουδίτη από την εξορία καθώς και άλλους εξόριστους και άφησε ελευθερία στο θέμα της αντιμετώπισης των εικόνων, απαγορεύοντας όμως κάθε σχετική συζήτηση. Γεγονός με σοβαρότατες συνέπειες για την αυτοκρατορία, που συνέβη κατά τη βασιλεία του, ήταν η επανάσταση του Θωμά του Σλάβου, παλιού συστρατιώτη του Μ. από τη Μ. Ασία. Ο Θωμάς, που παρουσιάστηκε ως προστάτης των φτωχών και αρχηγός των εικονολατρών, δίνοντας έτσι θρησκευτικο-κοινωνικό χαρακτήρα στο κίνημά του, κατάφερε να προσεταιριστεί τις μάζες και να οργανώσει στρατό που ενίσχυσε με Άραβες, Αρμένιους, Σλάβους της Μ. Ασίας κ.ά. Στέφθηκε αυτοκράτορας από τον πατριάρχη της Αντιόχειας και με τη βοήθεια του στόλου, κυρίως του θέματος των Κιβυρραιωτών, πολιόρκησε την Κωνσταντινούπολη (τέλος του 821). Η πολιορκία, που κράτησε περισσότερο από έναν χρόνο, τελικά απέτυχε και ο Θωμάς βασανίστηκε και θανατώθηκε. Ιδιαίτερα βοήθησε τον Μ. B’ στον αγώνα του εναντίον του Θωμά ο ηγεμόνας των Βουλγάρων Ομουρτάγ. Η επανάσταση αυτή του Θωμά εξασθένισε σημαντικά το ναυτικό του Βυζαντίου, που είχε ήδη παραμεληθεί στο παρελθόν, με αποτέλεσμα να επωφεληθούν οι Άραβες της Ισπανίας και της Αφρικής. Οι πρώτοι, επιτέθηκαν από την Αίγυπτο - που έλεγχαν προσωρινά - εναντίον της Κρήτης και αφού κατέλαβαν την περιοχή του Ηρακλείου που οχύρωσαν με τάφρο-χάνδακα, απλώθηκαν σε ολόκληρο το νησί (γύρω στο 828), αφαιρώντας από την αυτοκρατορία τη στρατηγικότερη θέση της Ανατολικής Μεσογείου. Οι απόπειρες του Μ. να ανακαταλάβει την Κρήτη στάθηκαν μάταιες. Οι Άραβες της Αφρικής στράφηκαν εναντίον της Σικελίας (827), όπου πολλές πόλεις, πριν υποκύψουν, αντιστάθηκαν σκληρά για πολλά χρόνια. Η απώλεια της Σικελίας ήταν το δεύτερο μεγάλο πλήγμα για το Βυζάντιο, που έχανε την υπεροχή του, ιδιαίτερα στην Αδριατική. Με ορμητήριό του τα δύο αυτά νησιά οι Άραβες ανέπτυξαν φοβερή πειρατική δράση εναντίον του βυζαντινού στόλου και των παραλίων της Μεσογείου.

3. Μ. Γ’ (842 - 867). Διαδέχτηκε ανήλικος τον πατέρα του Θεόφιλο. Την επιτροπεία του ανέλαβε συμβούλιο με επικεφαλής τη μητέρα του Θεοδώρα και ισχυρότερους επιτρόπους τον «λογοθέτη του δρόμου» Θεόκτιστο και κατά δεύτερο λόγο τον θείο του Βάρδα. Αξιόλογες προσωπικότητες, σφράγισαν τη βασιλεία του με σημαντικά έργα στο στρατιωτικό, θρησκευτικό και πολιτιστικό τομέα. Χωρίς να μπορεί να προβληθεί η προσωπική συμβολή του Μ. στους διάφορους αυτούς τομείς, θα ήταν λάθος να τον θεωρήσουμε ξένο προς κάθε εκδήλωση. Με αδύναμη θέληση και ιδιαίτερη κλίση στις διασκεδάσεις, ο Μ. δεν ήταν ωστόσο ο ανίκανος ελαττωματικός και αδιάφορος αυτοκράτορας που μας παρουσίασαν οι ιστορικοί της Μακεδονικής Δυναστείας, στην προσπάθεια τους να μειώσουν το έγκλημα που διάπραξε ο αρχηγέτης της Βασίλειος A’, εις βάρος του ευεργέτη του Μ. Καθώς απέδειξε η πρόσφατη ιστορική έρευνα, ο Μ. ενδιαφέρθηκε για το κράτος και ιδιαίτερα για την εξωτερική πολιτική, όπως προκύπτει κυρίως από την ενεργή συμμετοχή του σε πολεμικές επιχειρήσεις. Η πρώτη φάση της βασιλείας του (842 - 856) καλύπτεται από τη δράση του Θεόκτιστου, που γίνεται γρήγορα ο κύριος σύμβουλος της Θεοδώρας και ουσιαστικά κυβερνά το κράτος. Η αναστήλωση των εικόνων από τη Θεοδώρα (Σύνοδος του 843), που κλείνει οριστικά τον εικονομαχικό αγώνα, εγκαινιάζει την περίοδο αυτή, η οποία χαρακτηρίζεται κυρίως από τη σειρά των επιχειρήσεων που διεξάγονται εναντίον των Αράβων. Από τις επιχειρήσεις αυτές η αξιολογότερη είναι εκείνη του βυζαντινού στόλου που νικά κοντά στο Δέλτα του Νείλου και καίει την οχυρή Δαμιέττη, τολμηρό εγχείρημα που τρομάζει τους Άραβες και τους ωθεί σε άμεση ενίσχυση του στόλου τους. Η επιτυχής οικονομική πολιτική και το ενδιαφέρον για την ανάπτυξη της παιδείας χαρακτηρίζουν επίσης την πρώτη αυτή περίοδο. Ωστόσο γονιμότερη είναι η δεύτερη φάση της βασιλείας του M., που ακολουθεί τη δολοφονία του Θεόκτιστου (856). Ο κύριος σύμβουλος του αυτοκράτορα - που τώρα αναλαμβάνει προσωπικά την εξουσία και απαλλάσσεται από την κηδεμονία της μητέρας του, η οποία αποσύρεται τελικά σε μοναστήρι - είναι ο Βάρδας, που, όπως άλλοτε ο Θεόκτιστος, εκτελεί χρέη πρωθυπουργού. Στις επιχειρήσεις εναντίον των Αράβων, που συνεχίζονται, διακρίνεται ιδιαίτερα ο αδελφός του Βάρδα, Πετρωνάς, ο οποίος το 856 φτάνει μέχρι τον Ευφράτη, ενώ τρία χρόνια αργότερα επιχειρεί νέα νικηφόρα εκστρατεία, στην οποία συμμετέχει και ο Μ. Το 863 σημειώνεται η μεγαλύτερη νίκη της περιόδου - δυτικά του Άλυ - εις βάρος του εμίρη της Μελιτηνής, Ομάρ, ο οποίος, με τη βοήθεια των Παυλικιανών και των Αράβων της Κιλικίας είχε αναλάβει επίθεση εναντίον του Βυζαντίου. Η μεγάλη αυτή νίκη, που είχε απήχηση και στην επική ποίηση, ενίσχυσε τους Βυζαντινούς στην ιδέα να επιχειρήσουν μεγάλη υπερπόντεια εκστρατεία με αντικειμενικό σκοπό την ανακατάληψη της Κρήτης. Η εκστρατεία επιχειρήθηκε το 866 με τη συμμετοχή και πάλι του Μ., διακόπηκε όμως εξαιτίας της δολοφονίας του Βάρδα από τον ευνοούμενο του Μ., Βασίλειο, που τον επόμενο χρόνο δολοφονεί και τον ίδιο τον αυτοκράτορα. Διπλωματική επιτυχία της εποχής αυτής είναι η προσέλευση στον χριστιανισμό, το 864, του ηγεμόνα της Βουλγαρίας Βόγορη, που ακολουθήθηκε από τον εκχριστιανισμό του βουλγαρικού λαού, καθώς και η διάδοση του χριστιανισμού στους Σλάβους της Μοραβίας από τον Κύριλλο και τον Μεθόδιο. Όμως για την Εκκλησία εγκαινιάζεται μια περίοδος έντονης αναταραχής με την εκθρόνιση του αδιάλλακτου πατριάρχη Ιγνάτιου και την άνοδο στον πατριαρχικό θρόνο του μεγάλου σοφού της εποχής Φωτίου, που μέσα σε μια βδομάδα ανέβηκε όλες τις βαθμίδες της εκκλησιαστικής ιεραρχίας. Η ανάμειξη του φιλόδοξου πάπα Νικόλαου A’ στην εσωτερική διένεξη της Ανατολικής Εκκλησίας και η σθεναρή και ανεξάρτητη στάση του Φώτιου απέναντι στον πάπα - που ενισχύθηκε από τον αυτοκράτορα - οδήγησε σε σοβαρή κρίση τις σχέσεις των δύο Εκκλησιών, κατά τη διάρκεια της οποίας το πραξικόπημα του Βασίλειου ανέτρεψε τον Μ.. Ως κύριο χαρακτηριστικό της εποχής αυτής θα πρέπει να τονιστεί η πνευματική άνθηση, που ενισχύθηκε ιδιαίτερα με την ίδρυση του πανεπιστημίου της Μαγναύρας και οφείλει πολλά στις μεγάλες πνευματικές προσωπικότητες της εποχής και ειδικότερα στον Φώτιο, τη μεγαλύτερη ίσως πνευματική φυσιογνωμία της όλης βυζαντινής περιόδου.

4. Μ. Δ’ ο Παφλαγών (1034 - 1041). Φίλος της Ζωής, ανέβηκε στον θρόνο μετά τον ύποπτο θάνατο του Ρωμανού Γ’. Ήταν νέος αλλά άρρωστος - επιληπτικός - και διευθυνόταν από τον πανίσχυρο αδελφό του I. Ορφανοτρόφο. Η βασιλεία του δοκιμάστηκε από πειρατικές επιδρομές των Αράβων της Αφρικής και της Σικελίας, τους οποίους νίκησε ο περίφημος στρατηγός Μανιάκης, που κατόρθωσε να καταλάβει σχεδόν ολόκληρη τη Σικελία. Το κατόρθωμά του όμως εξουδετερώθηκε, γιατί ανακλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη με την άδικη κατηγορία ότι επιβουλευόταν τη βασιλεία. Παράλληλα, η καταθλιπτική φορολογία που επιβλήθηκε επί Μιχαήλ, δημιούργησε ισχυρή δυσαρέσκεια στον πληθυσμό και προκάλεσε στάση των Βουλγάρων, που τους ζητήθηκε να πληρώνουν τους φόρους σε νόμισμα και όχι σε είδος, όπως αρχικά τους είχε επιτραπεί. Η εκστρατεία του άρρωστου Μ. για την καταστολή της βουλγαρικής στάσης επιτάχυνε και τον θάνατό του.

5. Μ. Ε’ o Καλαφάτης (1041 - 1042). Υιοθετημένος από την αυτοκράτειρα, ανέβηκε στον θρόνο, αλλά εκθρονίστηκε από τον λαό όταν, αμέσως μετά την ανάρρηση του, προσπάθησε να απαλλαγεί από τη Ζωή.

6. ΣΤ’ (1056 - 1057), γνωστός ως Στρατιωτικός - γιατί είχε φαίνεται διατελέσει «λογοθέτης του στρατιωτικού», δηλαδή υπουργός των στρατιωτικών οικονομικών - ή Γέρος εξαιτίας της ηλικίας του. Διαδέχτηκε στον θρόνο την τελευταία αντιπρόσωπο της Μακεδονικής Δυναστείας Θεοδώρα, η οποία, πριν πεθάνει, τον υιοθέτησε, ύστερα από υπόδειξη των συμβούλων της, για να νομιμοποιήσει την ανάρρησή του στον θρόνο. Όργανο των ισχυρών της αυλής και γενικότερα της πολιτικής αριστοκρατίας, εκδήλωσε σκανδαλώδη εύνοια προς την τάξη αυτή, μοιράζοντας τίτλους, χρήματα και προβιβασμούς, ενώ παραμέλησε τη στρατιωτική αριστοκρατία, δεν έλαβε σε τίποτα υπόψη του τους στρατιωτικούς, απέρριπτε τα αιτήματα τους και δεν έχανε ευκαιρία να τους ταπεινώσει. Η αντίδραση των στρατιωτικών εναντίον του Μ. εκδηλώθηκε με στάση, ύστερα από την αποπομπή εκ μέρους του μιας πρεσβείας στρατηγών, που του υπέβαλαν ορισμένα αιτήματα. Οι στρατιωτικοί ανακήρυξαν αυτοκράτορα τον Ισαάκιο Κομνηνό στην Παφλαγονία. Ο νέος αυτοκράτορας βαδίζοντας στην Κωνσταντινούπολη νίκησε τα αυτοκρατορικά στρατεύματα στη Νίκαια, απέρριψε συμβιβαστικές προτάσεις του Μ. και ενισχυμένος από τους δυσαρεστημένους της πρωτεύουσας, με τους οποίους τελικά τάχτηκε και ο πατριάρχης Κηρουλάριος, έφτασε στην πρωτεύουσα. Ο Μ. που είχε στο μεταξύ παραιτηθεί, αποσύρθηκε σε μοναστήρι.

7. Μ. Ζ’, Δούκας (1071 - 1078), γιος του Κωνσταντίνου Γ’ Δούκα, διαδέχτηκε τον Ρωμανό Δ’ τον Διογένη, μετά την ήττα του τελευταίου στη μάχη του Μαντζικέρτ και την εκθρόνισή του. Ο Μ. ανέβηκε στον θρόνο σε στιγμές ιδιαίτερα κρίσιμες για το Βυζάντιο, που απαιτούσαν ισχυρό και επιδέξιο κυβερνήτη. Οι Τούρκοι μετά την εκθρόνιση του Ρωμανού, θεωρώντας πως δεν δεσμεύονταν πια από τη συμφωνία που είχαν κάνει μαζί του, άρχισαν σύντομα την επεκτατική τους δράση στη Μ. Ασία. Στη Δύση, ο νέος εχθρός, οι Νορμανδοί, τον ίδιο χρόνο της μάχης του Μαντζικέρτ (1071) κατέλαβαν το Μπάρι συμπληρώνοντας έτσι την κατάληψη των βυζαντινών κτήσεων της Ιταλίας και απειλώντας την αυτοκρατορία από τη Δύση. Οι Σέρβοι, με αρχηγό τον Κ. Βοδίνο, αποστάτησαν, συνεννοήθηκαν με τους Βουλγάρους και τους Κροάτες και επιχείρησαν επιδρομές· το κίνημά τους καταπνίγηκε με δυσκολία χάρη στον ικανότατο στρατηγό Νικηφόρο Βρυέννιο. Παράλληλα, Πατσινάκες και Ούγγροι έκαναν επιδρομές από Β στο βυζαντινό έδαφος. Η τρομερή αυτή εξωτερική κατάσταση επιδεινωνόταν από το εσωτερικό χάος. Σοβαρότατη οικονομική κρίση αντιμετωπίστηκε με μέτρα αντιδημοτικά και αδέξια από τον σύμβουλο του Μ. Νικηφορίτζη, που κατάφερε να παραγκωνίσει τον δάσκαλο του αυτοκράτορα Μιχαήλ Ψελλό, γέρο πια, και τον θείο του Ιωάννη Δούκα. Το οικονομικό μέτρο που προκάλεσε την ισχυρότερη αντίδραση ήταν η απαγόρευση του ελεύθερου εμπορίου του σταριού, που έγινε κρατικό μονοπώλιο, με συνέπεια όχι μόνο την άνοδο της τιμής του προϊόντος αυτού -πράγμα που επεδίωκε το κράτος για την αύξηση των εισοδημάτων του - αλλά και γενικά όλων των τιμών. Η περικοπή των χρημάτων που διένεμε ο αυτοκράτορας στους φτωχούς της Κωνσταντινούπολης ήταν ένα ακόμα από τα αντιδημοτικά οικονομικά μέτρα της βασιλείας του Μ. Η γενικότερη δυσαρέσκεια εκδηλώθηκε και με στρατιωτικά στασιαστικά κινήματα που μαρτυρούν, ιδιαίτερα με τον τρόπο που οργανώθηκαν και αντιμετωπίστηκαν, και βαθύτερη εσωτερική κρίση. Αρχηγός ενός από τα κινήματα αυτά ήταν ο επικεφαλής των νορμανδικών μισθοφορικών στρατευμάτων Ρουσέλιος, που ενώ αρχικά συγκρούστηκε με τον καίσαρα Ιωάννη Δούκα, τον παραγκωνισμένο θείο του αυτοκράτορα, τον προέβαλε αργότερα για αυτοκράτορα. Ο Μ. για να καταπνίξει τη στάση, κατέφυγε στους Τούρκους. Εξάλλου ο ικανός στρατηγός Νικηφόρος Βρυέννιος ενισχύθηκε στην ιδέα της αποστασίας από πολλούς ικανούς άντρες και το 1077 προχώρησε με στρατό μέχρι τα τείχη της Κωνσταντινούπολης. Άλλο κίνημα προήλθε από τον στρατηγό Νικηφόρο Βοτανειάτη, στη Μ. Ασία, που για να επιβληθεί κατέφυγε, με τη σειρά του, σε συννενόηση με τους Τούρκους. Χαρακτηριστικός αντιπρόσωπος της στρατιωτικής αριστοκρατίας της Μ. Ασίας, ο Νικηφόρος ανακηρύχθηκε το 1078 αυτοκράτορας και βάδισε και αυτός προς την Κωνσταντινούπολη. Η άφιξή του στη Νίκαια προέτρεψε τους κατοίκους της Κωνσταντινούπολης να επαναστατήσουν, με αποτέλεσμα την παραίτηση του Μ. που αποσύρθηκε σε μοναστήρι, και τη στέψη του Βοτανειάτη ως αυτοκράτορα.

8. Μ. Η’ Παλαιολόγος. Βλ. λ. Παλαιολόγοι.

9. Μ. Θ’ Παλαιολόγος. Βλ. λ. Παλαιολόγοι.

VII

(1921 –). Βασιλιάς της Ρουμανίας (1940-47). Ήταν γιος του Κάρολου B’ και ανέβηκε στον θρόνο μετά τον θάνατο του παππού του, επειδή ο πατέρας του αποποιήθηκε το στέμμα. Όμως το 1930 ο πατέρας του υπαναχώρησε και τον παραμέρισε, αναλαμβάνοντας τα καθήκοντα του βασιλιά έως το 1940, οπότε ο Μ. έγινε και πάλι βασιλιάς. Στην περίοδο αυτή ο Μ. βρισκόταν κάτω από την κηδεμονία του Αντονέσκου, που είχε προσδέσει τη Ρουμανία στο άρμα του Άξονα Βερολίνου - Ρώμης. Τον Αύγουστο του 1944 ο Μ. διέταξε τη σύλληψη του Αντονέσκου και, αφού σχημάτισε κυβέρνηση συνασπισμού, η χώρα του αποκήρυξε τη συμμαχία της με τη Γερμανία και μάλιστα της κήρυξε τον πόλεμο. Παρά τη στροφή αυτή, το 1947 εξαναγκάστηκε να παραιτηθεί και από τότε η Ρουμανία έγινε λαϊκή δημοκρατία.